بازار و صنعت خودرو در روسیه؛ سه پرده از یک تراژدی صنعتی
در این مطلب به بررسی بازار و صنعت خودرو در روسیه پرداخته‌ایم که در طول سال‌ها فراز و نشیب‌های فراوانی داشته است.
پرده اول: ثبات پیش از توفان
قبل از آنکه زمستان ۲۰۲۲، شعله‌های آتش جنگ اوکراین را به جان صنعت خودروسازی روسیه بیندازد، این صنعت ظاهراً در آرامشی موقت و شکننده به سر می‌برد. تحریم‌های اقتصادی سنگین اتحادیه اروپا و ایالات متحده، که از سال ۲۰۱۴ و پس از بحران کریمه آغاز شده بودند، همچون تیغی بر رگ‌های زنجیره تأمین این صنعت فرود آمدند. خودروسازان روسی که تولیدشان به شدت به واردات قطعات از اروپا و آسیا وابسته بود، کم‌کم در چنبره این ضعف ساختاری گرفتار شدند.
در سال ۲۰۱۹، تولید خودرو در روسیه به حدود ۱.۵ تا ۱.۶ میلیون دستگاه رسید که در نگاه اول نشان از پویایی داشت، اما در باطن کاملاً به واردات قطعات و فناوری خارجی متکی بود. برندهای داخلی مانند لادا و گاز همچنان ستون فقرات تولید را حفظ کرده بودند، اما موتور محرکه بازار واقعی در دستان غول‌های خارجی بود: رنو، نیسان، هیوندای، فولکس‌واگن، مرسدس‌بنز، تویوتا.
سال ۲۰۲۰ با همه‌گیری کرونا و موج دوم تحریم‌های غرب، فشار بیشتری بر زنجیره تأمین وارد کرد. این سال نقطه‌ای بود که وابستگی ساختاری صنعت به واردات بیش‌ازپیش آشکار شد. محدودیت‌های لجستیکی، تأخیر در واردات قطعات و افزایش قیمت جهانی مواد اولیه، کم‌کم صدای ترک‌های دیوار این صنعت را به گوش رساند.
در سال ۲۰۲۱، تولید خودرو به حدود ۱.۳۵ میلیون دستگاه کاهش یافت. این افت نه‌تنها ناشی از عوامل بیرونی مانند تحریم‌ها و فشار اقتصادی بود، بلکه بازتابی از کاهش تقاضا در بازار داخلی نیز بود. طبقه متوسط روسیه، تحت فشار کاهش درآمد و تضعیف روبل، به‌سوی خودروهای اقتصادی داخلی متمایل شد.
پرده دوم: سقوط در آتش جنگ
از آغاز جنگ اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، صنعت خودروی روسیه با یکی از شدیدترین بحران‌های تاریخ معاصر خود مواجه شد. بحرانی که نه‌تنها از دل تحریم‌های فلج‌کننده غرب زاده شد، بلکه با فروپاشی زنجیره‌های تأمین بین‌المللی، خروج برندهای بزرگ و افت شدید تولید و تقاضا، این صنعت را تا آستانه سقوط کشاند.
سال ۲۰۲۲ با خروج بیش از ۶۰ برند خارجی از بازار روسیه، از جمله رنو، تویوتا، هیوندای، فولکس‌واگن و مرسدس‌بنز آغاز شد. شرکت‌هایی که یا خطوط تولید خود را تعطیل کردند یا آن را به دولت روسیه واگذار کردند. در پی این رخدادها، تولید خودرو به شکل بی‌سابقه‌ای کاهش یافت.
پرده سوم: بازسازی زیر سایه شرق
با خلأ ایجادشده ناشی از خروج برندهای غربی، خودروسازان چینی نظیر چری، جیلی و هاوال به‌سرعت بازار روسیه را اشغال کردند. در پایان سال ۲۰۲۳، بیش از ۵۶ درصد از سهم بازار در اختیار خودروهای چینی قرار گرفت و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که این رقم در ۲۰۲۵ به بیش از ۶۳ درصد خواهد رسید.
در مقابل، برندهایی چون لادا و گاز تلاش کردند تولید را افزایش دهند، اما عقب‌ماندگی فناوری و کمبود قطعات باکیفیت، باعث شد خودروهای تولیدی از نظر کیفیت و ایمنی نتوانند با رقبای خارجی رقابت کنند.
چشم‌انداز مبهم آینده
درحالی‌که دولت روسیه تلاش می‌کند از زیر سایه تحریم‌ها و وابستگی فناورانه خارج شود، اما چالش‌های جدی همچنان بر جای خود باقی‌ست. توسعه خودروهای برقی در سایه نبود زیرساخت و وابستگی به واردات باتری، در مرحله‌ی شعار باقی مانده است.
تکه ناموزون ایران در پازل روسیه
ایران‌خودرو و سایپا سال‌هاست که سودای ورود به بازارهای خارجی را دارند. در گذشته ایران‌خودرو با محصولاتش توانست در روسیه حضور پررنگ و خوبی داشته باشد، اما واقعیت این است که سایپا هیچ‌گاه با هیچ محصولی نتوانست در روسیه موفق و محبوب باشد.
به کجا چنین شتابان؟
اما سوال اصلی اینجاست که آیا خودروساز ایرانی می‌داند که قلاب صید ماهی خود را در چه بازاری می‌اندازد؟ همان‌طور که در بالا گفته شد در حال حاضر ۵۶ درصد بازار خودروی روسیه در اختیار خودروسازان چینی است و احتمال داده می‌شود که تا پایان سال ۲۰۲۵ این عدد به ۶۳ درصد برسد.
کل اگر طبیب بودی سر خود دوا نمودی.
نتیجه‌گیری | بازیابی با طعم وابستگی
صنعت خودروی روسیه، روزگاری نه‌چندان دور در حال پوست‌اندازی و نزدیکی به بلوغ بود؛ اما با آغاز جنگ اوکراین و قفل‌شدن درهای غرب، ناگهان از باند پرواز جدا شد و به سراشیبی سقوط افتاد. سه سال گذشته، نه تنها سال‌های بازتعریف مسیر، بلکه آزمون‌هایی سخت برای بقای صنعتی بودند که حالا بیشتر شبیه یک پروژه‌ی مونتاژ از پیش‌ساخته‌های چینی شده تا محصولی بومی با هویت مستقل.
دولت با پمپاژ یارانه و تعرفه‌ی حمایتی می‌خواهد روحی مصنوعی در پیکر این صنعت بدمد، اما وقتی جراحی عمیق لازم است، مُسکن‌درمانی کاری از پیش نمی‌برد. مصرف‌کننده روس هم، در این میان، با قدرت خریدی روبه‌زوال و حق انتخابی محدود، یا باید به گزینه‌های وطنی دل ببندد یا به برندهای تازه‌وارد با کیفیت مشکوک اعتماد کند.
از این پس، بازی صنعت خودروسازی روسیه نه روی بُرد، بلکه روی بقاست. آینده نه با شعارهای ملی‌گرایانه، که با واقع‌گرایی فناورانه و دیپلماسی صنعتی شکل خواهد گرفت. تا زمانی که فناوری بومی نشود و بازار جهانی دوباره درها را نگشاید، هر رشد، فقط بازی در زمین کوچک خودی‌ست — و هر پیروزی، بیشتر شبیه گریز از شکست.