صنعت پتروشیمی در سال‌های اخیر، ستون فقرات صادرات غیرنفتی ایران بوده و یکی از معدود صنایعی است که در اوج تحریم‌ها، همچنان برای کشور ارزآوری کرده است. صادرات محصولات پتروشیمی در سال گذشته با عبور از مرز ۶۱ میلیون تن، ارزشی نزدیک به ۲۵ میلیارد دلار ثبت کرده است که نسبت به سال ۱۴۰۲ رشد ۲۸ درصدی داشته است.
اما این اعداد درخشان، روی دیگری هم دارند. فعالان این صنعت بارها هشدار داده‌اند که در سایه تحریم‌های سنگین، روند توسعه زیرساخت‌ها، نوسازی تجهیزات و حرکت به‌سوی تولید محصولات با ارزش افزوده بالا، به‌شدت کند شده است. کمبود دسترسی به فناوری‌های روز و محدودیت در بازارهای هدف جهانی، باعث شده تا بسیاری از مجتمع‌های پتروشیمی کشور از ظرفیت‌های واقعی خود فاصله بگیرند.
در شرایطی که اخبار از احتمال دستیابی به توافقی جدید میان ایران و آمریکا و برداشته شدن تحریم‌ها حکایت دارد، چشم‌انداز تازه‌ای پیش‌روی این صنعت راهبردی گشوده شده است. در صورت رفع تحریم‌ها، صنعت پتروشیمی می‌تواند نه‌تنها مسیر صادرات خود را گسترش دهد، بلکه با جذب سرمایه‌گذاری خارجی، انتقال فناوری و توسعه محصولات پیشرفته، به نقطه‌ای تعیین‌کننده در اقتصاد ایران تبدیل شود.
نگاهی به مجموعه‌های فعال در این عرصه نشان می‌دهد که ظرفیت جهش تولید و صادرات در این بخش، کاملاً فراهم است. شرکت‌هایی مانند پتروشیمی بندر امام، شهید تندگویان، پردیس، زاگرس و پارسیان، که تحت مدیریت غول‌هایی نظیر هلدینگ پتروشیمی خلیج فارس و غدیر فعالیت می‌کنند، آماده‌اند تا در فضای پساتحریم، به بازیگران منطقه‌ای و حتی جهانی تبدیل شوند؛ البته اگر سیاست‌گذاری‌ها و حمایت‌های لازم از سوی دولت و نهادهای اقتصادی انجام شود.
در شرایط فعلی، محصولات پتروشیمی ایران به کشورهای مختلفِ آسیایی و اروپایی صادر می‌شوند، اما ماجرا این‌جاست که این محصولات، در آن‌سوی مرزها به کالاهای نهایی با ارزش افزوده بالا در صنعتی نظیر تجهیزات پزشکی تبدیل می‌شوند و بعضاً دوباره به ایران بازمی‌گردند. این چرخه معیوب، تنها با سرمایه‌گذاری در خطوط پیشرفته تولید و توسعه زنجیره ارزش در داخل کشور اصلاح می‌شود.
پساتحریم، فرصتی تاریخی است. اگر ایران بتواند در فضای جدید بین‌المللی، با برنامه‌ریزی هوشمندانه و جذب سرمایه‌گذاری هدفمند، صنعت پتروشیمی را تقویت کند، مسیر تبدیل شدن به یکی از بازیگران اصلی در بازار جهانی پتروشیمی، نه رویا که یک واقعیت قابل تحقق خواهد بود.
تحریم‌ها، وزنه‌ای بر پای توسعه صنعت پتروشیمی ایران
دکتر جواد حیران‌نیا، مدیر گروه مطالعات خلیج فارس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه، درباره تأثیر توافق ایران و آمریکا بر صنعت پتروشیمی ایران، گفت: یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های صنعت پتروشیمی ایران، تحریم‌های بانکی، بیمه‌ای و حمل‌ونقل بوده که صادرات محصولات پتروشیمی را دشوار کرده است. با توافق، احتمالاً محدودیت‌های صادرات محصولات پتروشیمی کاهش یابد و ایران بتواند به بازارهای بین‌المللی بیشتری دسترسی پیدا کند.
وی با تاکید بر اینکه توافق می‌تواند فضای اعتماد و ثبات بیشتری برای سرمایه‌گذاران خارجی فراهم کند، ادامه داد: شرکت‌های خارجی ممکن است برای سرمایه‌گذاری یا همکاری مشترک با ایران وارد مذاکره شوند.
به گفته حیران‌نیا، یکی از ثمره‌های اصلی توافق ایران و آمریکا و برطرف شدن تحریم‌ها، انتقال دانش فنی و فناوری‌های روز دنیا به داخل کشور است.
اتمام طرح‌های نیمه‌تمام، ثمره بعدی
مدیر گروه مطالعات خلیج فارس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه، توسعه زیرساخت‌ها و پروژه‌های نیمه‌تمام در صنعت پتروشیمی را ماحصل دیگری از توافق ایران و آمریکا دانست و توضیح داد: با آزاد شدن منابع ارزی و جذب سرمایه، پروژه‌های نیمه‌تمام پتروشیمی در مناطق ویژه اقتصادی می‌توانند به سرانجام برسند. این امر موجب افزایش ظرفیت تولید داخلی، بهبود زنجیره ارزش و تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر می‌شود.
وی گفت: با کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، بیمه و همچنین امکان واردات تجهیزات با کیفیت و قیمت مناسب، هزینه تولید کاهش می‌یابد و رقابت‌پذیری جهانی محصولات پتروشیمی ایران بیشتر می‌شود.
به عقیده حیران‌نیا، توافق ایران و آمریکا در صورت عملی شدن، می‌تواند صنعت پتروشیمی را از یک وضعیت محدود و تحت فشار، به سمت رشد و توسعه پایدار سوق دهد. البته، تحقق این آثار بستگی به نوع و جزئیات توافق، دوام آن، و نحوه اجرای تعهدات دارد.