دولت‌ها وقتی به‌جای بازار، کنترل قیمت‌ها را در دست می‌گیرند، نتیجه چیزی جز صف‌های طولانی، زیان‌های میلیاردی، فساد سیستماتیک و صنعتی که زمین‌گیر شده است، نیست. در ایران، قیمت‌گذاری دستوری نه تنها صنعت خودرو، بلکه صنایع دیگر را نیز با چالش‌های اساسی مواجه کرده و به‌جای حمایت از مصرف‌کننده، به رانت‌خواری و نارضایتی عمومی دامن زده است.

از تنظیم بازار تا تخریب بازار؛ مسیر معکوس یک سیاست

قیمت‌گذاری دستوری برای کنترل قیمت‌ها و حمایت از مصرف‌کننده وضع شد. اما کارشناسان اقتصادی معتقدند این سیاست به مرور زمان باعث تخریب ساختار رقابتی و راندمان تولید شده است.

یک استاد اقتصاد دانشگاه تهران می‌گوید: وقتی دولت برای سال‌ها قیمت را زیر قیمت واقعی نگه می‌دارد، تولیدکننده انگیزه‌ای برای نوآوری و بهبود ندارد، و مصرف‌کننده نیز به جای سود، با صف، کمبود و کالای بی‌کیفیت مواجه می‌شود.

صنعت خودرو؛ زیان در مقیاس صنعتی

بررسی‌های مالی نشان می‌دهد:

– ایران‌خودرو: زیان انباشته بیش از ۱۳۰ هزار میلیارد تومان
– مجموعه سایپا: زیان انباشته بیش از ۱۰۰ هزار میلیارد تومان
– زیان هر دستگاه خودرو: حدود ۱۰۰ میلیون تومان

مدیرعامل پیشین سایپا می‌گوید: قیمت‌گذاری دستوری باعث شد تا خودروساز مجبور شود هر خودرو را با زیان تحویل دهد. این روند در هیچ جای دنیا پایدار نمی‌ماند.

مقایسه با جهان؛ مسیر ایران اشتباه است؟

مقایسه‌ای از تولید، سود و سرمایه‌گذاری تحقیق و توسعه:

| شرکت | تولید | سود | سرمایه‌گذاری تحقیق و توسعه |
| — | — | — | — |
| تویوتا | ۱۰ میلیون | ۲۸.۱ میلیارد دلار | ۵.۵٪ |
| هیوندای | ۷.۲ میلیون | ۱۷.۵ میلیارد دلار | ۳.۸٪ |
| فولکس‌واگن | ۸.۹ میلیون | ۱۸.۶ میلیارد یورو | ۶.۲٪ |
| ایران‌خودرو | ۶۰۰ هزار | زیان‌ده | کمتر از ۰.۲٪ |

در مقایسه با خودروسازان بزرگ جهانی، مسیر صنعت خودروی ایران به‌وضوح از استانداردهای موفق جهانی فاصله دارد.

در حالی که ایران‌خودرو با تولید حدود ۶۰۰ هزار دستگاه، نه‌تنها سودی ندارد بلکه با زیان سنگین عملیاتی مواجه است و سهم تحقیق و توسعه در آن کمتر از ۰.۲ درصد برآورد می‌شود.

این شکاف عمیق نشان می‌دهد که سیاست‌هایی چون قیمت‌گذاری دستوری نه‌تنها صنعت را از مسیر رقابت‌پذیری دور کرده، بلکه چرخه نوآوری، سودآوری و توسعه پایدار را نیز مختل کرده‌اند.

قیمت‌گذاری دولتی در صنایع دیگر نیز مشکلاتی ایجاد کرده است:

– دارو: قیمت‌گذاری دولتی باعث شد برخی داروهای حیاتی از بازار ناپدید شوند.
– لبنیات: کارخانه‌های بزرگ لبنی مجبور به کاهش تولید شدند چون قیمت‌های مصوب پایین‌تر از هزینه واقعی تولید بود.
– برق: قیمت غیرواقعی برق، باعث زیان شدید نیروگاه‌ها و افت سرمایه‌گذاری در انرژی تجدیدپذیر شده است.

مصرف‌کننده هم ناراضی است

نظرسنجی ایسپا ۱۴۰۲ نشان می‌دهد:

– ۷۳ درصد مردم از کیفیت خودرو ناراضی‌اند
– ۸۲ درصد قرعه‌کشی خودرو را ناعادلانه می‌دانند
– ۵۵ درصد ترجیح می‌دهند خودروی خارجی دست‌دوم بخرند

یک عضو اتاق بازرگانی تهران می‌گوید: سیاست‌های دستوری فقط تولید را ضعیف نمی‌کند، اعتماد عمومی را هم نابود می‌کند.

پایان بازی با قیمت‌های دستوری؛ بازگشت به عقلانیت بازار

قیمت‌گذاری دستوری، برخلاف نیت اولیه، به اقتصاد ایران صدمه زده است.

راه نجات، بازگشت به مکانیزم‌های بازار، حمایت هدفمند، و رقابت‌پذیری واقعی است.