به گزارش خبرنگار مجله ماشین، انتخاب سوخت مناسب، یکی از تصمیمات روزمره‌ای است که هر صاحب خودرو با آن مواجه می‌شود، اما اهمیت این انتخاب فراتر از یک تصمیم ساده است و مستقیماً بر سلامت، کارایی و طول عمر پیشرانه خودرو تأثیر می‌گذارد. بنزین، خون جاری در رگ‌های موتور است و کیفیت آن می‌تواند تجربه رانندگی، هزینه‌های نگهداری و حتی میزان آلایندگی خودرو را به طور قابل توجهی تحت تأثیر قرار دهد. انتخاب صحیح سوخت نه تنها به عملکرد بهینه موتور کمک می‌کند، بلکه می‌تواند از بروز مشکلات فنی پرهزینه و فرسودگی زودهنگام قطعات حیاتی پیشرانه جلوگیری نماید.

در بازار سوخت ایران، رانندگان عمدتاً با دو گزینه اصلی مواجه هستند: بنزین معمولی و بنزین سوپر. شاید در نگاه اول، تفاوت قیمت، تنها عامل تمایزدهنده به نظر برسد، اما واقعیت این است که تفاوت اصلی و کلیدی این دو نوع بنزین در شاخصی به نام “عدد اکتان” نهفته است. عدد اکتان، معیاری برای سنجش کیفیت احتراق سوخت و مقاومت آن در برابر پدیده مخرب “ناک” یا کوبش در موتور است. به طور کلی، بنزین سوپر از عدد اکتان بالاتری نسبت به بنزین معمولی برخوردار است.

با این حال، سردرگمی‌های زیادی در مورد لزوم استفاده از هر یک از این بنزین‌ها برای خودروهای مختلف، به‌ویژه خودروهای تولید داخل و مونتاژی رایج در ایران، وجود دارد. آیا بنزین سوپر همیشه و برای هر خودرویی انتخاب بهتری است؟ آیا استفاده از بنزین معمولی به موتور خودرو آسیب می‌رساند؟ خودروی من دقیقاً به چه نوع بنزینی نیاز دارد؟ اینها سوالاتی هستند که بسیاری از رانندگان با آن‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند. هدف این مقاله، ارائه اطلاعاتی جامع، قابل فهم و کاربردی برای رانندگان است تا بتوانند با آگاهی کامل، بهترین سوخت را برای خودروی خود انتخاب کنند. در این راستا، به بررسی دقیق تفاوت‌های بنزین معمولی و سوپر، مفهوم عدد اکتان و اهمیت آن، پدیده ناک زدن موتور و دلایل بروز آن، نیاز واقعی پیشرانه‌های مختلف خودروهای ایرانی و خارجی به هر نوع بنزین، نقش مکمل‌های سوخت (اکتان بوسترها)، تأثیر شرایط محیطی و در نهایت، ارائه راهکارهای عملی برای انتخاب صحیح سوخت خواهیم پرداخت. امید است با مطالعه این مقاله، خوانندگان گرامی به درک روشنی از این موضوع دست یافته و بتوانند با اطمینان بیشتری در مورد سوخت خودروی خود تصمیم‌گیری کنند.

دلایل رایج سردرگمی و باورهای نادرست

ابهامات و باورهای نادرست زیادی در مورد انتخاب بین بنزین سوپر و معمولی وجود دارد. برای رفع این سردرگمی‌ها، ابتدا باید با مفاهیم پایه‌ای و واقعیت‌های موجود در بازار سوخت ایران آشنا شویم.

عدد اکتان چیست و چرا اینقدر مهم است؟

عدد اکتان، یکی از مهم‌ترین مشخصه‌های بنزین است که مقاومت سوخت در برابر احتراق خودبه‌خودی (خودسوزی یا Pre-ignition) تحت تأثیر فشار و دمای بالا در داخل سیلندر موتور را نشان می‌دهد. هرچه عدد اکتان یک سوخت بالاتر باشد، آن سوخت مقاومت بیشتری در برابر پدیده احتراق زودهنگام و نامنظم از خود نشان می‌دهد. این مقاومت بالاتر به معنای سوختن آرام‌تر، کنترل‌شده‌تر و یکنواخت‌تر مخلوط سوخت و هوا در محفظه احتراق است که منجر به عملکرد بهینه موتور می‌شود. در مقابل، سوخت با عدد اکتان پایین، تمایل بیشتری به اشتعال زودهنگام دارد که می‌تواند منجر به پدیده مخرب “ناک” شود. جالب است بدانید برخلاف تصور رایج، سوخت با عدد اکتان بالا بسیار کم‌خطرتر از سوخت با اکتان پایین است، زیرا سوخت با اکتان پایین بیش از حد قابل اشتعال (زودسوز) است و پایداری کمتری دارد.

در ایران، تفاوت اصلی بنزین معمولی و سوپر در عدد اکتان آن‌ها خلاصه می‌شود:

بنزین معمولی: عدد اکتان این نوع بنزین در جایگاه‌های سوخت ایران معمولاً حدود ۸۷ (RON – Research Octane Number) اعلام می‌شود.

بنزین سوپر: عدد اکتان بنزین سوپر در ایران معمولاً حدود ۹۵ (RON) است، هرچند برخی منابع این عدد را در بازه ۹۳ تا ۹۵ نیز ذکر کرده‌اند.

بسیاری از خودروهای مدرن، به‌ویژه آن‌هایی که دارای موتور با نسبت تراکم بالا یا سیستم توربوشارژ هستند، به بنزینی با عدد اکتان بالاتر از ۸۷ (غالباً ۹۱ یا ۹۲ به بالا) نیاز دارند. این موضوع یک چالش برای رانندگان ایرانی ایجاد می‌کند، زیرا بنزین معمولی با اکتان ۸۷ ممکن است برای این دسته از خودروها کافی نباشد و آن‌ها را به سمت استفاده از بنزین سوپر سوق دهد. با این حال، در دسترس بودن همیشگی بنزین سوپر و همچنین یکنواختی کیفیت آن در تمامی جایگاه‌ها، گاهی با تردیدهایی همراه است. این وضعیت، تصمیم‌گیری را برای صاحبان خودرو دشوارتر می‌کند: آیا ریسک آسیب به موتور با بنزین معمولی را بپذیرند یا با چالش‌های تأمین بنزین سوپر باکیفیت مواجه شوند؟ اینجاست که بحث استفاده از مکمل‌های اکتان نیز اهمیت پیدا می‌کند.

پدیده ناک (ضربه یا کوبش) در موتور: چرا اتفاق می‌افتد و چه خطراتی دارد؟

ناک (Knock)، که گاهی با عناوین ضربه یا کوبش موتور نیز شناخته می‌شود، پدیده‌ای مخرب است که در اثر احتراق زودهنگام، کنترل‌نشده و نامنظم مخلوط سوخت و هوا در داخل سیلندر موتور رخ می‌دهد. این احتراق ممکن است پیش از جرقه زدن شمع اتفاق بیفتد یا به صورت چندین انفجار کوچک و پراکنده پس از جرقه اصلی باشد که منجر به ایجاد امواج فشار نامطلوب در محفظه احتراق می‌شود.

دلایل اصلی بروز ناک عبارتند از:

استفاده از بنزین با عدد اکتان پایین‌تر از حد توصیه‌شده توسط سازنده خودرو: این شایع‌ترین علت ناک است. اگر بنزین نتواند فشار و دمای داخل سیلندر را تحمل کند، پیش از زمان مناسب مشتعل می‌شود.

نسبت تراکم بالای موتور: موتورهایی که مخلوط سوخت و هوا را بیشتر فشرده می‌کنند (نسبت تراکم بالاتر)، به بنزینی با مقاومت بیشتر در برابر خودسوزی (یعنی اکتان بالاتر) نیاز دارند.
سایر عوامل: رسوبات کربن در محفظه احتراق (که حجم محفظه را کاهش و نسبت تراکم را به طور ناخواسته افزایش می‌دهند)، زمان‌بندی نامناسب جرقه شمع، گرم شدن بیش از حد موتور، یا نقص در عملکرد سنسورهایی مانند سنسور ناک یا سنسور اکسیژن نیز می‌توانند در بروز ناک نقش داشته باشند.

علائم ناک معمولاً شامل موارد زیر است:

شنیدن صدای واضح “تق تق”، “چیک چیک” یا کوبش فلزی از موتور، به‌ویژه زمانی که موتور تحت بار قرار دارد (مثلاً هنگام شتاب‌گیری ناگهانی، حرکت در سربالایی، یا روشن بودن کولر) و یا در دورهای پایین موتور.

ناک صرفاً یک صدای آزاردهنده نیست، بلکه نشانه‌ای از یک مشکل جدی و یک فشار غیرعادی بر اجزای داخلی موتور است. این پدیده، نتیجه مستقیم عدم تطابق سوخت با شرایط عملکردی موتور بوده و عواقب جدی در پی دارد:

کاهش قدرت و راندمان موتور: احتراق نامنظم انرژی مفید کمتری تولید می‌کند.

افزایش مصرف سوخت: برای جبران کاهش قدرت، سوخت بیشتری مصرف می‌شود.
افزایش دمای موتور و فشار مضاعف بر قطعات: ناک باعث افزایش ناگهانی و کنترل‌نشده دما و فشار در محفظه احتراق می‌شود.
آسیب‌های جدی و هزینه‌بر به موتور در درازمدت: تداوم پدیده ناک می‌تواند منجر به آسیب به سرسیلندر، سوپاپ‌ها، پیستون‌ها (ترک خوردن یا شکستن)، رینگ پیستون‌ها، یاتاقان‌ها و حتی در موارد شدید، شاتون زدن موتور شود.

بنابراین، تشخیص و رفع علت ناک برای حفظ سلامت موتور خودرو امری حیاتی است و اغلب، انتخاب بنزین با عدد اکتان مناسب، اولین و مهم‌ترین گام در این راستاست.

باورهای عمومی: آیا بنزین سوپر همیشه و برای هر خودرویی انتخاب بهتری است؟

یکی از باورهای رایج اما نادرست در میان برخی رانندگان این است که بنزین سوپر ذاتاً “قوی‌تر” از بنزین معمولی است و استفاده از آن در هر خودرویی منجر به افزایش شتاب، کاهش مصرف سوخت و عملکرد بهتر موتور می‌شود. این تصور، یک افسانه بیش نیست، به‌خصوص برای خودروهایی با موتورهای معمولی و نسبت تراکم پایین.

واقعیت این است که بنزین سوپر با عدد اکتان بالاتر، برای موتورهایی طراحی شده است که به این مقاومت بیشتر در برابر خودسوزی نیاز دارند. این نیاز معمولاً در موتورهای با نسبت تراکم بالا (که مخلوط سوخت و هوا را بیشتر فشرده می‌کنند) یا موتورهای مجهز به سیستم توربوشارژ (که هوای بیشتری را به داخل سیلندر پمپ می‌کنند) وجود دارد. در اینگونه موتورها، استفاده از بنزین معمولی با اکتان پایین می‌تواند منجر به ناک و آسیب‌های ذکر شده شود.

اما اگر خودروی شما طبق توصیه سازنده به بنزین معمولی با اکتان ۸۷ نیاز دارد (مانند بسیاری از مدل‌های پراید با موتور M13)، استفاده از بنزین سوپر با اکتان ۹۵، فایده قابل توجه و محسوسی در عملکرد یا مصرف سوخت نخواهد داشت و تنها منجر به پرداخت هزینه اضافی می‌شود. موتور این خودروها برای کار با بنزین معمولی طراحی شده و نمی‌تواند از مزایای اکتان بالاتر بنزین سوپر بهره‌مند شود. در واقع، انرژی موجود در یک لیتر بنزین سوپر با یک لیتر بنزین معمولی تقریباً یکسان است؛ تفاوت اصلی در نحوه و زمان آزادسازی این انرژی در شرایط مختلف فشار و دما است.

حتی در موارد نادری، برخی منابع اشاره می‌کنند که استفاده از بنزینی با عدد اکتان بسیار بالاتر از حد نیاز موتور، ممکن است به دلیل سوختن کندتر، احتراق کاملی نداشته باشد یا فشار نامتناسبی به برخی قطعات وارد کند، هرچند این موضوع کمتر رایج بوده و نگرانی اصلی، استفاده از اکتان پایین‌تر از حد نیاز است.

بنابراین، بسیاری از رانندگان ایرانی ممکن است با تصور بهبود عملکرد، هزینه اضافی برای بنزین سوپر پرداخت کنند در حالی که خودروی آن‌ها نیازی به آن ندارد. این مقاله تلاش می‌کند با ارائه اطلاعات صحیح، به رانندگان کمک کند تا از اینگونه هزینه‌های غیرضروری اجتناب ورزند و انتظارات خود را با واقعیت‌های فنی موتور خودروی خود هماهنگ سازند.

نگاهی به کیفیت و استانداردهای بنزین در ایران (یورو ۴، یورو ۵، استاندارد ملی ۴۹۰۴)

کیفیت بنزین توزیع‌شده در کشور و انطباق آن با استانداردهای ملی و بین‌المللی، همواره یکی از دغدغه‌های اصلی رانندگان و کارشناسان حوزه خودرو و محیط زیست بوده است. در این بخش، نگاهی به استانداردهای مرتبط با بنزین در ایران خواهیم داشت.

استانداردهای آلایندگی یورو، مجموعه‌ای از مقررات هستند که توسط اتحادیه اروپا برای محدود کردن میزان انتشار گازهای آلاینده از وسایل نقلیه تدوین شده‌اند. این استانداردها با گذشت زمان سخت‌گیرانه‌تر شده و نسخه‌های جدیدتری مانند یورو ۴، یورو ۵ و یورو ۶ معرفی شده‌اند. کیفیت سوخت، نقش مستقیمی در دستیابی به این استانداردها دارد. بنزین یورو ۴ و یورو ۵ از نظر ترکیبات شیمیایی و میزان مجاز آلاینده‌ها با یکدیگر تفاوت دارند. به طور کلی، بنزین یورو ۵ استاندارد بالاتری داشته و به عنوان سوخت پاک‌تر شناخته می‌شود، زیرا حاوی مقادیر کمتری از ترکیبات مضر مانند گوگرد، بنزن، آروماتیک‌ها و الفین‌ها است. به عنوان مثال، میزان گوگرد مجاز در بنزین یورو ۵ حدود ۱۰ ppm (قسمت در میلیون) است، در حالی که این مقدار برای بنزین یورو ۴ حدود ۵۰ ppm می‌باشد.

در مورد عدد اکتان بنزین یورو ۴ در ایران، اطلاعات متفاوتی وجود دارد. برخی منابع اعلام کرده‌اند که بنزین یورو ۴ می‌تواند با عدد اکتان ۸۷، ۹۱ یا ۹۵ عرضه شود. منابع دیگری نیز عدد اکتان بنزین یورو ۴ و حتی یورو ۵ را در ایران ۹۱ ذکر کرده‌اند. این تنوع در اعداد اعلامی، خود می‌تواند منشأ بخشی از سردرگمی‌ها باشد.

علاوه بر استانداردهای یورو، “استاندارد ملی ایران به شماره ۴۹۰۴” تحت عنوان “فرآورده‌های نفتی – سوخت – بنزین موتورهای درون‌سوز – ویژگی‌ها” به طور خاص مشخصات فنی بنزین قابل عرضه در کشور را تعیین می‌کند. این استاندارد، که اولین بار در سال ۱۳۷۷ تدوین و سپس مورد تجدیدنظر قرار گرفته، الزاماتی را برای ویژگی‌های مختلف بنزین از جمله حداقل عدد اکتان تحقیقی (RON) و عدد اکتان موتوری (MON)، فشار بخار، درصد تقطیر در دماهای مختلف، و حدود مجاز برای ترکیباتی نظیر گوگرد، بنزن، آروماتیک‌ها و الفین‌ها مشخص می‌کند. طبق متن استاندارد ۴۹۰۴ (تجدیدنظر شده)، بنزین با عدد اکتان تحقیقی (RON) حداقل ۹۵ و عدد اکتان موتوری (MON) حداقل ۸۵، و همچنین بنزین با RON حداقل ۹۱ و MON حداقل ۸۱، قابل تولید و عرضه در کشور هستند.

با وجود این استانداردها، گزارش‌ها و نگرانی‌هایی در مورد کیفیت واقعی بنزین عرضه‌شده در برخی جایگاه‌های کشور و عدم انطباق کامل آن با مقادیر اسمی، به‌ویژه در مورد عدد اکتان و میزان گوگرد، مطرح شده است. برخی منابع خبری و کارشناسان، عدد اکتان بنزین معمولی را در عمل حتی پایین‌تر از ۸۷ و میزان گوگرد را فراتر از حد مجاز گزارش کرده‌اند. این موضوع، یک چالش جدی برای صاحبان خودرو، به‌ویژه خودروهای مدرن و حساس به کیفیت سوخت، ایجاد می‌کند. اگر راننده‌ای حتی بداند که خودرویش به بنزین با اکتان ۹۵ نیاز دارد، این سوال مطرح می‌شود که آیا بنزین سوپری که تهیه می‌کند، همواره و در همه جا این استاندارد را برآورده می‌سازد؟ این عدم قطعیت، تصمیم‌گیری را پیچیده‌تر کرده و اهمیت دسترسی به اطلاعات قابل اتکا و همچنین نقش بالقوه مکمل‌های سوخت باکیفیت را پررنگ‌تر می‌کند.

چگونه بهترین بنزین را برای خودروی خود انتخاب کنیم؟

انتخاب بنزین مناسب برای خودرو، بیش از آنکه یک انتخاب سلیقه‌ای باشد، یک ضرورت فنی است. با توجه به تنوع خودروها و کیفیت متفاوت بنزین در نقاط مختلف، داشتن یک راهنمای عملی برای تصمیم‌گیری صحیح اهمیت ویژه‌ای دارد.
راهنمای تشخیص نیاز خودرو

برای اینکه بدانید خودروی شما دقیقاً به چه نوع بنزینی نیاز دارد، باید به چند منبع و شاخص کلیدی توجه کنید:

مراجعه به دفترچه راهنمای خودرو: اولین و مهم‌ترین قدم.

دفترچه راهنمای هر خودرو، که توسط شرکت سازنده تهیه شده، معتبرترین و دقیق‌ترین منبع برای اطلاع از نوع بنزین و حداقل عدد اکتان توصیه‌شده برای آن خودرو است. سازندگان خودرو، موتور را بر اساس استفاده از سوختی با مشخصات معین طراحی و تنظیم می‌کنند و رعایت این توصیه‌ها برای حفظ سلامت و عملکرد بهینه موتور ضروری است. در برخی خودروها، این اطلاعات ممکن است روی برچسبی در قسمت داخلی درب باک بنزین نیز درج شده باشد. به عنوان مثال، در دفترچه راهنمای برخی مدل‌های پراید با موتور قدیمی‌تر، بنزین با اکتان ۹۱ به بالا توصیه شده است، حتی اگر تصور عمومی بر سازگاری آن با بنزین معمولی ۸۷ باشد. این نشان می‌دهد که اتکا به شنیده‌ها کافی نیست و مراجعه به مستندات رسمی خودرو اولویت دارد.

نقش کلیدی نسبت تراکم موتور و سیستم توربوشارژ.

درک برخی مفاهیم فنی پایه می‌تواند به شما در تفسیر بهتر توصیه‌های سازنده و انتخاب آگاهانه‌تر کمک کند:

نسبت تراکم (Compression Ratio): این شاخص نشان می‌دهد که مخلوط سوخت و هوا در سیلندر، قبل از احتراق، تا چه میزان فشرده می‌شود. به عنوان مثال، نسبت تراکم ۱۰:۱ به این معناست که حجم مخلوط سوخت و هوا در انتهای کورس تراکم، به یک‌دهم حجم اولیه خود در ابتدای کورس مکش می‌رسد.

ارتباط نسبت تراکم با نیاز به اکتان بالاتر: موتورهایی که نسبت تراکم بالاتری دارند، فشار و دمای بیشتری را به مخلوط سوخت و هوا وارد می‌کنند. این فشار و دمای بالاتر، احتمال احتراق خودبه‌خودی سوخت (ناک) را افزایش می‌دهد. بنابراین، این موتورها به بنزینی با مقاومت بیشتر در برابر خودسوزی، یعنی بنزین با عدد اکتان بالاتر، نیاز دارند تا احتراق در زمان مناسب و توسط جرقه شمع انجام شود.
موتورهای توربوشارژ: سیستم توربوشارژر با فشرده کردن هوای ورودی به سیلندرها، میزان هوای بیشتری را به محفظه احتراق می‌رساند. این افزایش حجم هوا (و در نتیجه سوخت) منجر به افزایش قابل توجه فشار و دما در داخل سیلندر می‌شود، حتی اگر نسبت تراکم استاتیک موتور خیلی بالا نباشد. به همین دلیل، اکثر موتورهای توربوشارژ به بنزین با عدد اکتان بالا نیاز دارند تا از پدیده ناک جلوگیری شود. البته استثنائاتی نیز وجود دارد؛ به عنوان مثال، موتور M15TC خودروی شاهین که توربوشارژ است، به دلیل نسبت تراکم استاتیک پایین‌تر و طراحی خاص، طبق اعلام سازنده با بنزین معمولی اکتان ۸۷ نیز سازگار است.
موتورهای GDI (پاشش مستقیم سوخت): در این نوع موتورها، بنزین مستقیماً به داخل محفظه احتراق پاشیده می‌شود (به جای پاشش در منیفولد ورودی). این سیستم امکان کنترل دقیق‌تر بر فرآیند احتراق و استفاده از نسبت تراکم‌های بالاتر را فراهم می‌کند. در نتیجه، موتورهای GDI نیز معمولاً به کیفیت سوخت و عدد اکتان آن حساس هستند و به بنزین با اکتان مناسب نیاز دارند.

صرفاً توصیه به “خواندن دفترچه راهنما” کافی نیست اگر کاربر دلایل فنی پشت این توصیه‌ها را درک نکند. توضیح اینکه چرا نسبت تراکم بالا یا سیستم توربوشارژ به اکتان بالاتر نیاز دارد، به کاربران کمک می‌کند تا نیاز خودروی خود را بهتر درک کنند، حتی اگر دفترچه راهنما در این مورد مبهم باشد یا قصد انجام تغییراتی در خودروی خود را داشته باشند.

بنزین مناسب برای خودروهای پرتیراژ ایرانی

با توجه به گستردگی استفاده از خودروهای تولید داخل، ارائه یک راهنمای مشخص برای انتخاب بنزین این خودروها بسیار مفید خواهد بود. در ادامه، به بررسی نیاز برخی از پرتیراژترین موتورهای ایران خودرو و سایپا می‌پردازیم:

محصولات ایران خودرو:

موتور TU3 (مانند پژو ۲۰۶ تیپ ۲ و برخی مدل‌های اولیه پژو ۲۰۷): این موتور ۱.۴ لیتری هشت سوپاپ، دارای نسبت تراکم نسبتاً پایینی (حدود ۹.۶:۱) است. به طور کلی، با بنزین معمولی اکتان ۸۷ سازگاری دارد. با این حال، شرکت ایران خودرو برای برخی مدل‌های پژو ۲۰۷ مجهز به این موتور، بنزین با اکتان ۹۱ را توصیه کرده است.

موتور TU5 (مانند پژو ۲۰۶ تیپ ۵، اکثر مدل‌های پژو ۲۰۷، پژو پارس TU5، رانا و تارا): این موتور ۱.۶ لیتری شانزده سوپاپ، نسبت تراکم بالاتری نسبت به TU3 دارد (حدود ۱۰.۵:۱). طبق اعلام رسمی ایران خودرو، این موتور با بنزین معمولی اکتان ۸۷ سازگار است. اما برای نسخه ارتقاءیافته این موتور که با نام TU5 پلاس شناخته می‌شود (و در برخی مدل‌های جدیدتر تارا و رانا پلاس استفاده شده)، بنزین با اکتان ۹۵ توصیه شده است. در این میان، برخی کاربران و منابع (مانند اشاره به کاتالوگ پژو ۲۰۶ ایرانیزه در ) ذکر کرده‌اند که در دفترچه راهنمای برخی مدل‌های ۲۰۶ با موتور TU5، بنزین با اکتان ۹۵ توصیه شده و استفاده از بنزین معمولی منجر به روشن شدن چراغ چک موتور می‌شود. این تناقضات نشان می‌دهد که اگرچه سازنده ممکن است “سازگاری” با اکتان پایین‌تر را اعلام کند، اما “عملکرد بهینه” و بدون مشکل ممکن است با اکتان بالاتر حاصل شود.
موتور XU7 (مانند پژو ۴۰۵، پژو پارس سال، سمند معمولی): نسخه قدیمی این موتور ۱.۸ لیتری هشت سوپاپ، با نسبت تراکم حدود ۹.۳:۱، با بنزین معمولی اکتان ۸۷ سازگاری داشت. اما نسخه ارتقاءیافته آن که با نام XU7 پلاس (XU7P) شناخته می‌شود و در مدل‌های جدیدتر پژو پارس و وانت آریسان استفاده می‌شود، دارای نسبت تراکم بالاتر (۱۰.۵:۱) بوده و طبق اعلام ایران خودرو به بنزین با اکتان ۹۵ نیاز دارد. برخی منابع دیگر نیز برای پژو پارس و ۴۰۵ به طور کلی بنزین بدون سرب با اکتان ۹۵ را توصیه کرده‌اند.
موتور EF7 (موتور ملی؛ مانند سمند EF7، سورن، دنا و دنا پلاس): این موتور ۱.۷ لیتری شانزده سوپاپ، دارای نسبت تراکم بالایی (۱۱:۱) است و به همین دلیل به بنزین با اکتان ۹۵ نیاز دارد. نسخه توربوشارژ این موتور (EF7-TC) که در خودروهایی مانند دنا پلاس توربو و سورن توربو استفاده می‌شود، با وجود کاهش نسبت تراکم استاتیک به حدود ۹.۱:۱ (طبق )، به دلیل ماهیت سیستم توربوشارژ، همچنان به بنزین با اکتان ۹۵ نیاز دارد تا از ناک و آسیب‌های احتمالی جلوگیری شود. حتی برای سمند مدل ۸۴ نیز روی درب باک، حداقل اکتان ۹۳ توصیه شده بود.

محصولات سایپا:

موتور M13 (خانواده پراید، وانت سایپا ۱۵۱): این موتور که نسخه ارتقاءیافته موتور قدیمی پراید است، دارای ساختار ساده و نسبت تراکم پایینی است. به همین دلیل، نیازی به بنزین با اکتان بالا نداشته و با بنزین معمولی اکتان ۸۷ به خوبی کار می‌کند.

موتور M15 (تیبا، ساینا، کوییک، اطلس): این موتور نیز که بر پایه موتور پراید توسعه یافته و حجم آن افزایش پیدا کرده، دارای نسبت تراکم پایینی (حدود ۹.۷:۱) است. برای این پیشرانه نیز بنزین معمولی اکتان ۸۷ مناسب و کافی خواهد بود.
موتور M15TC (شاهین توربوشارژ): این موتور، نسخه توربوشارژ پیشرانه M15 است. هرچند موتورهای توربو معمولاً به بنزین با اکتان بالا نیاز دارند، اما به دلیل ساختار نسبتاً ساده و نسبت تراکم استاتیک پایین این موتور (۹.۷:۱)، شرکت سایپا اعلام کرده است که بنزین معمولی اکتان ۸۷ برای آن مناسب است. تجربه برخی کاربران نیز این موضوع را تأیید می‌کند که با بنزین معمولی مشکلی نداشته‌اند. با این حال، همواره توصیه می‌شود در صورت مشاهده علائم ناک یا برای اطمینان بیشتر در شرایط سخت رانندگی، از بنزین با اکتان بالاتر یا مکمل مناسب استفاده شود.

برای جمع‌بندی و دسترسی آسان‌تر، اطلاعات فوق در جدول زیر ارائه شده است:

جدول ۱: نوع بنزین و عدد اکتان توصیه‌شده برای برخی خودروهای رایج ایران خودرو و سایپا

بنزین مناسب برای خودروهای مونتاژی و وارداتی (به‌ویژه چینی)

بازار خودروی ایران در سال‌های اخیر شاهد حضور گسترده خودروهای مونتاژی، به‌ویژه از برندهای چینی، و همچنین خودروهای وارداتی بوده است. بسیاری از این خودروها، به خصوص مدل‌های جدیدتر، از فناوری‌های پیشرفته‌تری در موتور خود بهره می‌برند، مانند سیستم توربوشارژ، پاشش مستقیم سوخت (GDI)، و نسبت تراکم‌های بالاتر. این ویژگی‌ها باعث می‌شود که این خودروها به کیفیت سوخت و به‌ویژه عدد اکتان آن حساسیت بیشتری داشته باشند. استفاده از بنزین با اکتان پایین در این خودروها می‌تواند به سرعت منجر به پدیده ناک، کاهش عملکرد، افزایش مصرف سوخت و در بلندمدت، آسیب‌های جدی به موتور شود.

به طور کلی، برای اکثر خودروهای چینی مونتاژی و وارداتی که مجهز به موتور توربوشارژ هستند، استفاده از بنزین سوپر با عدد اکتان حداقل ۹۱ تا ۹۵ توصیه می‌شود. برخی خودروهای وارداتی با عملکرد بالاتر حتی ممکن است به بنزین با اکتان ۹۴ تا ۹۸ نیاز داشته باشند، هرچند دسترسی به چنین سوختی در ایران محدود است.

به عنوان مثال:

جک S5 (موتور ۲.۰ لیتری توربو یا ۱.۵ لیتری TGDI): این خودرو که استاندارد آلایندگی یورو ۵ را دارد، به بنزین با اکتان مناسب نیاز دارد. کاربران و کارشناسان استفاده از بنزین سوپر را برای آن توصیه می‌کنند. شرکت کرمان موتور نیز برای خودروهای با موتور GDI خود (مانند جک S5 TGDI)، استفاده از اکتان بوستر را در هر سرویس دوره‌ای (هر ۵۰۰۰ کیلومتر) الزامی دانسته است.

چری تیگو ۷ (موتور ۱.۵ لیتری توربو): با توجه به مجهز بودن به سیستم توربوشارژ، این خودرو نیز به بنزین با عدد اکتان بالا (ترجیحاً سوپر) نیاز دارد تا عملکرد بهینه و بدون مشکلی داشته باشد.

با توجه به تنوع بسیار زیاد مدل‌ها و مشخصات فنی خودروهای مونتاژی و وارداتی ، ارائه یک توصیه واحد برای همه آن‌ها امکان‌پذیر نیست. مهم‌ترین اقدام، مراجعه به دفترچه راهنمای اختصاصی هر خودرو است. شرکت‌های سازنده، نوع سوخت و حداقل عدد اکتان مورد نیاز را به صراحت در این دفترچه‌ها قید می‌کنند.

خودروهای مدرن وارداتی و مونتاژی، اغلب سرمایه‌گذاری قابل توجهی برای مالکان خود محسوب می‌شوند. با توجه به حساسیت این خودروها به کیفیت بنزین و گزارش‌هایی مبنی بر پایین بودن عدد اکتان واقعی بنزین معمولی در ایران ، بی‌توجهی به نوع سوخت مصرفی می‌تواند منجر به هزینه‌های تعمیراتی سنگین و کاهش عمر مفید موتور شود. بنابراین، برای این دسته از خودروها، تلاش برای یافتن بنزین سوپر باکیفیت یا استفاده از مکمل‌های اکتان معتبر، یک اقدام پیشگیرانه و هوشمندانه تلقی می‌شود.

جدول ۲: راهنمای کلی اکتان برای دسته‌بندی برخی خودروهای مونتاژی/وارداتی رایج در بازار ایران

توجه: این جدول یک راهنمای بسیار کلی است و نباید جایگزین دفترچه راهنمای خودرو شود. اطلاعات بر اساس منابع و دانش عمومی است.

چه زمانی بنزین سوپر ضروری است و چه زمانی تنها هزینه اضافی؟

تصمیم‌گیری در مورد استفاده از بنزین سوپر باید بر اساس نیاز واقعی موتور خودرو باشد، نه صرفاً بر اساس قیمت یا باورهای عمومی.

بنزین سوپر ضروری است اگر:
شرکت سازنده خودرو در دفترچه راهنما به صراحت استفاده از بنزین با عدد اکتان بالا (مثلاً ۹۵ RON یا بالاتر) را توصیه کرده باشد.
موتور خودرو دارای نسبت تراکم بالا باشد (معمولاً بالاتر از ۱۰:۱ یا ۱۰.۵:۱). در این شرایط، فشار و دمای داخل سیلندر به حدی می‌رسد که بنزین معمولی ممکن است دچار خودسوزی شود.

موتور خودرو مجهز به سیستم توربوشارژر یا سوپرشارژر باشد. این سیستم‌ها با افزایش فشار هوای ورودی، فشار داخل سیلندر را به شدت افزایش می‌دهند و نیاز به بنزین مقاوم در برابر ناک را دوچندان می‌کنند.
موتور از نوع GDI (پاشش مستقیم سوخت) باشد، که اغلب با نسبت تراکم‌های بالاتر و طراحی دقیق‌تر همراه است و به کیفیت سوخت حساسیت بیشتری دارد.

در صورت استفاده از بنزین معمولی، علائم ناک (صدای تق‌تق یا کوبش) از موتور شنیده شود، حتی اگر سازنده بنزین معمولی را “سازگار” اعلام کرده باشد. این نشان می‌دهد که در شرایط رانندگی شما یا با کیفیت بنزین معمولی موجود، موتور تحت فشار است.

در تمامی این موارد، استفاده از بنزین معمولی با اکتان پایین، ریسک آسیب جدی به موتور را به همراه دارد و صرفه‌جویی کوتاه‌مدت در هزینه بنزین، می‌تواند منجر به هزینه‌های تعمیراتی بسیار سنگین‌تری در آینده شود.

بنزین سوپر تنها هزینه اضافی است اگر:

موتور خودرو دارای طراحی قدیمی‌تر، نسبت تراکم پایین (معمولاً زیر ۹.۵:۱) و فاقد سیستم توربوشارژ باشد.
شرکت سازنده در دفترچه راهنما، بنزین معمولی با عدد اکتان استاندارد (مثلاً ۸۷ RON) را برای خودرو کافی دانسته باشد.
استفاده از بنزین معمولی هیچگونه علائم ناک یا کاهش عملکرد محسوسی را در خودرو ایجاد نکند.

در این شرایط، استفاده از بنزین سوپر، مزیت قابل توجهی برای عملکرد موتور یا کاهش مصرف سوخت نخواهد داشت و صرفاً منجر به پرداخت هزینه بیشتر می‌شود.

مکمل‌های اکتان (اکتان بوسترها): فرشته نجات یا شمشیری دولبه؟

با توجه به چالش‌های مربوط به کیفیت و دسترسی به بنزین با اکتان مناسب در ایران، به‌ویژه برای خودروهای حساس، مکمل‌های اکتان یا اکتان بوسترها به عنوان یک راه‌حل بالقوه مطرح می‌شوند. اما آیا این محصولات همیشه مفید هستند؟

هدف و مزایای بالقوه اکتان بوسترها:
هدف اصلی اکتان بوسترها، افزایش عدد اکتان بنزین معمولی است تا آن را به سطح مورد نیاز موتورهای حساس‌تر برساند. با افزایش عدد اکتان، مقاومت بنزین در برابر خودسوزی افزایش یافته و احتمال بروز ناک کاهش می‌یابد. این امر می‌تواند منجر به بهبود نسبی عملکرد موتور، احتراق کامل‌تر و در برخی موارد، کمک به تمیزی سیستم سوخت (بسته به ترکیبات موجود در مکمل) شود.

معایب و خطرات بالقوه اکتان بوسترها:
بازار مکمل‌های سوخت بسیار متنوع است و متأسفانه تمامی محصولات موجود از کیفیت و استانداردهای لازم برخوردار نیستند. استفاده از اکتان بوسترهای نامرغوب، تقلبی یا با دوز نامناسب می‌تواند خطراتی را به همراه داشته باشد:

آسیب به قطعات حساس موتور: برخی اکتان بوسترهای بی‌کیفیت ممکن است حاوی ترکیبات فلزی مضر مانند MMT (متیل سیکلوپنتادینیل منگنز تری‌کربونیل) بیش از حد مجاز یا حتی سرب (که سال‌هاست از بنزین حذف شده) باشند. این مواد می‌توانند به مرور زمان به سنسور اکسیژن، مبدل کاتالیزوری (کاتالیست) و سایر اجزای سیستم دود و سوخت‌رسانی آسیب جدی وارد کنند.

افزایش بیش از حد دمای احتراق: استفاده بیش از حد از برخی مکمل‌ها یا استفاده از محصولاتی با فرمولاسیون نامناسب می‌تواند دمای احتراق را به طور غیرعادی بالا برده و منجر به فرسودگی سریع‌تر قطعات داخلی موتور شود.
ایجاد رسوبات: برخی محصولات نامرغوب ممکن است خود باعث ایجاد رسوب در انژکتورها، سوپاپ‌ها یا محفظه احتراق شوند و عملکرد موتور را مختل کنند.

نکات مهم در انتخاب و مصرف اکتان بوسترها:
با توجه به حساسیت موضوع، در صورت نیاز به استفاده از اکتان بوستر، رعایت نکات زیر ضروری است:

انتخاب برندهای معتبر و شناخته‌شده: تا حد امکان از برندهایی استفاده کنید که دارای تأییدیه‌های فنی از مراکز معتبر (مانند دانشگاه صنعت نفت یا شرکت‌های خودروسازی) هستند یا حداقل در بازار خوشنام و امتحان پس داده‌اند. از خرید محصولات بسیار ارزان‌قیمت و بی‌نام و نشان خودداری کنید.

مطالعه دقیق دستورالعمل مصرف: هر محصول دارای دستورالعمل خاصی برای میزان مصرف نسبت به حجم بنزین است (مثلاً یک بطری برای ۵۰ یا ۶۰ لیتر بنزین). استفاده کمتر یا بیشتر از دوز توصیه‌شده می‌تواند اثربخشی را کاهش داده یا حتی مضر باشد.
ترجیح محصولات فاقد سرب و با MMT استاندارد: به دنبال محصولاتی باشید که روی بسته‌بندی آن‌ها به صراحت ذکر شده باشد “فاقد سرب” و “عدم آسیب به کاتالیزور و سنسور اکسیژن”. میزان MMT نیز باید در حد استاندارد باشد.
نحوه صحیح اضافه کردن به باک: بهترین زمان برای اضافه کردن اکتان بوستر، قبل از سوخت‌گیری و زمانی است که باک تقریباً خالی است. پس از ریختن مکمل، باک را با بنزین پر کنید تا مکمل به خوبی با کل حجم بنزین مخلوط شود.
عدم استفاده دائمی و بی‌رویه: اکتان بوسترها نباید به عنوان یک راه‌حل دائمی و جایگزین همیشگی بنزین سوپر تلقی شوند. بهتر است از آن‌ها در مواقعی استفاده شود که دسترسی به بنزین سوپر باکیفیت وجود ندارد یا کیفیت بنزین معمولی موجود بسیار پایین است و علائم ناک مشاهده می‌شود. استفاده مداوم، به‌ویژه از محصولات ناشناخته، می‌تواند ریسک‌های بلندمدت داشته باشد.

در شرایط فعلی سوخت ایران، اکتان بوسترها می‌توانند برای برخی رانندگان، به‌ویژه صاحبان خودروهای حساس وارداتی یا مونتاژی، یک “گزینه ضروری” یا حداقل یک “ریسک حساب‌شده” باشند. اما این انتخاب باید با آگاهی کامل از مزایا و معایب، و با دقت فراوان در انتخاب محصول صورت گیرد.

تأثیر شرایط محیطی (ارتفاع، دما، رطوبت) بر انتخاب نوع بنزین

علاوه بر مشخصات فنی موتور، شرایط محیطی نیز می‌تواند تا حدی بر نحوه احتراق سوخت و نیاز به عدد اکتان تأثیر بگذارد. هرچند این عوامل نباید جایگزین توصیه اصلی سازنده خودرو شوند، اما آگاهی از آن‌ها می‌تواند در شرایط خاص مفید باشد:

ارتفاع از سطح دریا: در مناطقی که ارتفاع زیادی از سطح دریا دارند (مانند تهران و سایر شهرهای کوهستانی)، فشار هوا کمتر است. کاهش فشار هوا منجر به کاهش چگالی هوای ورودی به موتور و در نتیجه کاهش فشار مؤثر در انتهای کورس تراکم می‌شود. این امر باعث می‌شود که تمایل بنزین به خودسوزی (ناک) اندکی کاهش یابد. بنابراین، در ارتفاعات بالا، ممکن است خودرویی که در سطح دریا به بنزین سوپر نیاز دارد، با بنزین معمولی عملکرد قابل قبولی داشته باشد یا حداقل حساسیت کمتری به اکتان پایین نشان دهد. با این حال، این موضوع نباید باعث شود که توصیه سازنده برای موتورهای بسیار حساس (مانند توربوشارژها) نادیده گرفته شود.

دما و رطوبت هوا: هوای سرد و مرطوب: در شرایط آب و هوایی سرد و مرطوب، چگالی هوا افزایش می‌یابد و دمای هوای ورودی به موتور پایین‌تر است. این عوامل می‌توانند به خنک‌تر ماندن محفظه احتراق و کاهش تمایل به ناک کمک کنند. در چنین شرایطی، عدد اکتان “واقعی” یا مؤثر بنزین ممکن است اندکی بالاتر از عدد اسمی آن عمل کند و بتوان با اطمینان بیشتری از بنزین معمولی استفاده کرد (البته باز هم با در نظر گرفتن نوع موتور).

هوای گرم و خشک: برعکس، در هوای بسیار گرم و خشک، دمای هوای ورودی به موتور بالاتر است و احتمال گرم شدن بیش از حد محفظه احتراق و بروز ناک افزایش می‌یابد. در این شرایط، نیاز به بنزین با اکتان بالاتر (مانند بنزین سوپر) برای جلوگیری از خودسوزی بیشتر می‌شود.

این عوامل محیطی، بیشتر به عنوان یک مکانیزم “تنظیم دقیق” انتخاب سوخت عمل می‌کنند و نباید به عنوان عامل تعیین‌کننده اصلی در نظر گرفته شوند، به‌ویژه برای موتورهایی که به طور ذاتی به اکتان بالا نیاز دارند. اولویت همواره با توصیه سازنده و مشخصات فنی موتور است. اتکا بیش از حد به این عوامل برای توجیه استفاده از بنزین با اکتان پایین‌تر از حد لازم، می‌تواند منجر به آسیب‌های بلندمدت به موتور شود.

 نکات مهم و توصیه‌های تکمیلی

علاوه بر انتخاب نوع بنزین، نکات دیگری نیز وجود دارد که می‌تواند بر سلامت موتور، بهره‌وری سوخت و تجربه رانندگی شما تأثیرگذار باشد.

عواقب بلندمدت استفاده از بنزین نامناسب برای موتور:
استفاده مداوم از بنزین با عدد اکتان پایین‌تر از حد نیاز یا بنزین بی‌کیفیت حاوی ناخالصی‌های زیاد، می‌تواند عواقب تدریجی اما جدی برای موتور به همراه داشته باشد:
تجمع رسوبات کربنی: احتراق ناقص و نامنظم ناشی از بنزین نامناسب، منجر به تشکیل و تجمع رسوبات کربنی در محفظه احتراق، روی تاج پیستون‌ها، سوپاپ‌ها و سر شمع‌ها می‌شود. این رسوبات می‌توانند عملکرد موتور را مختل کرده، نسبت تراکم را به طور ناخواسته افزایش دهند و مشکل ناک را تشدید کنند.

کاهش عمر مفید موتور و نیاز به تعمیرات پرهزینه: فشارهای اضافی ناشی از ناک، دمای بالا و سایش قطعات به دلیل احتراق نامناسب، به مرور زمان عمر مفید موتور را کاهش داده و مالک خودرو را با هزینه‌های تعمیراتی سنگین و زودهنگام مواجه می‌کند.
احتمال روغن‌سوزی: جرم گرفتن رینگ‌های پیستون و سایر قطعات داخلی موتور در اثر استفاده طولانی‌مدت از بنزین بی‌کیفیت، می‌تواند منجر به نشت روغن به محفظه احتراق و پدیده روغن‌سوزی شود.
فرسودگی سیستم سوخت‌رسانی: ناخالصی‌ها، آب و میزان بالای گوگرد در بنزین بی‌کیفیت می‌تواند به مرور زمان به پمپ بنزین، انژکتورها، فیلتر بنزین و سایر اجزای سیستم سوخت‌رسانی آسیب برساند و عملکرد آن‌ها را مختل کند.

آیا می‌توان بنزین سوپر و معمولی را با هم مخلوط کرد؟
بله، از نظر فنی امکان مخلوط کردن بنزین سوپر و معمولی وجود دارد و این کار به منظور دستیابی به یک عدد اکتان میانی انجام می‌شود. به عنوان مثال، اگر خودروی شما به بنزینی با اکتان حدود ۹۱ نیاز دارد و تنها بنزین معمولی (اکتان ۸۷) و سوپر (اکتان ۹۵) در دسترس است، می‌توانید با مخلوط کردن این دو به نسبت تقریباً مساوی، به اکتان مورد نظر نزدیک شوید. این روش می‌تواند در مواقعی که بنزین سوپر خالص کمیاب است یا هزینه آن بالاست و خودرو به اکتانی بالاتر از بنزین معمولی نیاز دارد، یک راه‌حل عملی باشد. البته، چالش اصلی این کار، پیدا کردن جایگاه سوخت خلوت و امکان سوخت‌گیری از دو نازل متفاوت به صورت متوالی است. همچنین، محاسبه دقیق نسبت برای رسیدن به اکتان دلخواه ممکن است برای عموم رانندگان دشوار باشد.

تفاوت‌های ظاهری بنزین‌ها (رنگ) و اهمیت آن:
بنزین در حالت خالص، مایعی بی‌رنگ یا با رنگ زرد بسیار روشن است. رنگ‌هایی که ما در جایگاه‌های سوخت برای بنزین معمولی (اغلب قرمز یا صورتی) و بنزین سوپر (اغلب سبز یا آبی) مشاهده می‌کنیم، توسط افزودنی‌های رنگی ایجاد می‌شوند که صرفاً برای تمایز و شناسایی آسان‌تر این دو نوع بنزین از یکدیگر به آن‌ها اضافه می‌شوند. بنابراین، رنگ بنزین به تنهایی معیار دقیقی برای سنجش کیفیت، عدد اکتان واقعی یا میزان پاکی آن نیست و نباید صرفاً بر اساس رنگ در مورد کیفیت بنزین قضاوت کرد. با این حال، این تمایز رنگی به متصدیان جایگاه و رانندگان کمک می‌کند تا از اشتباه در سوخت‌گیری جلوگیری کنند.

اهمیت نگهداری صحیح از خودرو و تأثیر آن بر بهره‌وری سوخت و نیاز به بنزین باکیفیت:
سلامت کلی خودرو و انجام منظم سرویس‌های دوره‌ای، نقش مهمی در عملکرد بهینه موتور و بهره‌وری سوخت دارد. تعویض به‌موقع شمع‌ها، فیلتر هوا، فیلتر بنزین، استفاده از روغن موتور مناسب و تنظیم صحیح موتور، همگی به احتراق کامل‌تر سوخت و کاهش مصرف آن کمک می‌کنند. خودرویی که به خوبی از آن نگهداری شده باشد، ممکن است حساسیت کمتری نسبت به نوسانات جزئی در کیفیت بنزین نشان دهد. البته این بدان معنا نیست که می‌توان توصیه سازنده در مورد حداقل عدد اکتان را نادیده گرفت، اما یک موتور سالم و تنظیم‌شده، بهتر می‌تواند با چالش‌های سوخت کنار بیاید.

نقش استاندارد سوخت در کاهش آلایندگی و حفظ محیط زیست:
انتخاب سوخت مناسب، فراتر از تأثیر بر عملکرد و هزینه‌های شخصی، به مسئولیت اجتماعی ما در قبال محیط زیست نیز گره خورده است. بنزین باکیفیت‌تر و با استانداردهای آلایندگی بالاتر (مانند بنزین‌های منطبق بر استاندارد یورو ۴ و به‌ویژه یورو ۵) به دلیل دارا بودن مقادیر بسیار کمتر از ترکیبات مضر مانند گوگرد، بنزن، و سایر هیدروکربن‌های آروماتیک و الفینی، آلایندگی کمتری تولید می‌کند. گوگرد موجود در سوخت، علاوه بر آسیب به سیستم سوخت‌رسانی و مبدل کاتالیزوری خودرو، در اتمسفر به ترکیبات اسیدی تبدیل شده و منجر به باران اسیدی می‌شود. استفاده از سوخت مناسب و استاندارد به عملکرد بهینه مبدل کاتالیزوری خودرو کمک کرده و در نتیجه به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و بهبود کیفیت هوا در شهرها منجر می‌شود. بنابراین، تقاضا برای سوخت باکیفیت‌تر و تلاش برای بهبود استانداردهای سوخت در کشور، نه تنها به نفع خودروی ما، بلکه به نفع سلامت جامعه و محیط زیست خواهد بود.