پیشرانه درون‌سوز خودروها در ساده‌ترین حالت ممکن به عنوان یک پمپ هوای پیشرفته توصیف می‌شود. پمپی که سیال ورودی و خروجی از آن تعیین‌کننده رفتار نهایی و شیوه عملکرد آن است. ازاین‌رو با بروز برخی ایرادهای جزئی در سیستم پیچیده این پمپ پیشرفته، ممکن است دور موتور به ناگه و به شکل غیر ارادی بالا برود و راننده را غافلگیر کند.

اما چه مواردی می‌تواند به افزایش غیر ارادی و ناگهانی دور پیشرانه منجر شود؟ آیا بالا رفتن دور موتور یک موضوع نگران‌کننده و حاد است؟ بالا رفتن دور موتور به‌صورت ناگهانی و گاز خوردن ماشین دلایل مختلفی دارد و پیشرانه‌های دیزلی از نظر عملکرد و طراحی، تا حدودی با پیشرانه‌های بنزینی متمایز هستند.

خطر بالا رفتن دور موتور و گاز خوردن ماشین

می‌دانیم که برای استخراج بالاترین توان و گشتاور ممکن از موتور ماشین در سربالایی‌ها، شتاب‌گیری یا دستیابی به سرعت، نیاز داریم تا به پدال گاز فشار بیاوریم و دور موتور را افزایش دهیم. پس افزایش دور موتور به‌صورت آگاهانه ضرر محسوسی به همراه ندارد و یک فعل طبیعی به حساب می‌آید.

اما اگر بالا رفتن دور موتور به‌صورت ناگهانی، غیر منتظره و بدون آمادگی انجام گیرد، می‌تواند با بروز آسیب‌های جدی همراه شود. به عنوان مثال اگر در فصل سرد سال، پیشرانه خودرو در آغاز به روشن شدن با افزایش ناگهانی دور موتور همراه شود، یاتاقان‌ها بدون وجود فشار کافی روغن، به سرعت فرسوده می‌شوند و پیشرانه بخش قابل توجهی از عمر خود را از دست می‌دهد. یا مثلا اگر خودرو در سرازیری با بالا رفتن دور موتور همراه شود، ممکن است کنترل آن از توان سیستم ترمز و تسلط راننده خارج باشد. در نتیجه افزایش غیر مترقبه و ناگهانی دور پیشرانه و گاز خوردن ماشین، می‌تواند بسیار خطرناک باشد.

بالا رفتن دور موتور چیست؟

وقتی می‌گوییم دور موتور افزایش می‌یابد، منظور دقیقا چیست؟ در پیشرانه‌های احتراق داخلی پیستونی بنزینی، دور موتور استاندارد جایی بین ۶۰۰ تا ۹۰۰ دور در دقیقه (RPM) است. این دور که به دور استاندارد یا دور ایدئال یا Ideal RPM مشهور است، مربوط به زمانی است که موتور خودرو در دمای احتراق یا دمای ایدئال (Operating Temperature) کار می‌کند. یعنی دمایی که اجزا و قطعات مربوط به پیشرانه به سطح حرارتی مورد نیاز رسیده و موتور ماشین در دمای کاری استاندارد و طراحی‌شده عمل می‌کند.

اما زمانی که هوا سرد است یا پیشرانه نیاز به استفاده از سیستم ساسات دارد، این دور استاندارد می‌تواند بین ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ دور در دقیقه افزایش یابد. این افزایش دور برای افزایش فشار روغن ابتدایی و گرمایش سریع‌تر قطعات پیشرانه است که به صورت هوشمند و طراحی‌شده انجام می‌گیرد و با دستیابی به فشار روغن و دمای مورد نظر، به سطح استاندارد خود باز می‌گردد. در مثالی دیگر، ممکن است به هنگام روشن کردن سیستم سرمایش خودرو، شاهد افزایش ۲۰۰ دور در دقیقه‌ای پیشرانه باشید که به منظور حفظ دور استاندارد پیشرانه در هنگام درگیری کمپرسور کولر انجام می‌گیرد. پس این موارد به عنوان گاز خوردن غیر مترقبه و ناگهانی پیشرانه یاد نمی‌شود.

آنچه به عنوان افزایش ناخواسته و ناگهانی دور موتور خطاب می‌شود، شامل مواردی است که دور پیشرانه به هنگام ساسات کردن، از مرز استاندارد ۱۵۰۰ دور در دقیقه بالاتر رود (مثلا تا ۳۰۰۰ یا ۴۰۰۰ دور در دقیقه) یا پس از گرم شدن به حالت استاندارد ۶۰۰ تا ۹۰۰ دور در دقیقه باز نگردد. یا این که دور پیشرانه تا مرز خط قرمز (Red Line/ماکزیمم دور موتور مجاز) افزایش یابد.

دلایل بالا رفتن دور موتور

بالا رفتن دور موتور و گاز خوردن ماشین به‌صورت ناگهانی و ناخواسته دلایل و علت‌های مختلفی دارد.

بروز ایراد در سیستم ساسات

سیستم ساسات در خودروهای قدیمی از یک مکانیزم دستی یا حرارتی تشکیل می‌شود. این در حالی است که ساسات پیشرانه‌های جدیدتر از استپر موتور (در دریچه گاز مکانیکی-سیمی) یا مکانیزم دریچه گاز برقی و سنسور دما کمک می‌گیرد. بروز هر گونه ایراد در این سیستم‌های قدیمی یا جدید، می‌تواند موجب برهم خوردن تنظیم سیستم ساسات و ارسال دستورات غیر استاندارد به پیشرانه شود که معمولا با افزایش ناخواسته و غیر طبیعی دور موتور همراه است.

گیر کردن پولکی دریچه گاز

مهم نیست که دریچه گاز (پولکی یا پروانه‌ای دریچه ورودی هوای پیشرانه) از نوع به‌کار‌رفته در سیستم کاربراتوری، انژکتوری مکانیکی یا از نوع برقی باشد، گیر کردن این قسمت بر اثر آلودگی یا عدم روان‌کاری می‌تواند منجر به قفل شدن آن و افزایش غیر قابل کنترل دور موتور شود. رفع این ایراد با نظافت و روانکاری شفت پولکی، شفت استپر موتور یا تعمیر اصولی و حرفه‌ای گیربکس دریچه گاز برقی یا جایگزینی این قطعات با نمونه نو انجام می‌شود.

گیر کردن استپر موتور

استپر موتور یا استپ موتور (Stepper Motor)، یک موتور الکتریکی گیربکس‌دار کوچک است که با نام تخصصی شیر تنظیم دور درجا (Ideal Air Control Valve) نیز شناخته می‌شود. این مکانیزم تنها در دریچه گاز مکانیکی خودروهای انژکتوری یافت می‌شود و وظیفه آن تنظیم دور درجای پیشرانه به هنگامی است که پای راننده بر روی پدال گاز نیست. بروز خرابی و ایراد یا قفل کردن آن بر اثر آلودگی و جرم می‌تواند موجب خاموش شدن ماشین یا بالا رفتن دور موتور شود.

عدم تنظیم یا خرابی سنسور دریچه گاز

سنسور دریچه گاز (Throttle Position Sensor) یا TPS یا سنسور موقعیت دریچه گاز، میزان دقیق باز بودن پولکی دریچه هوا برای تعیین دقیق میزان پاشش سوخت توسط سوزن‌های انژکتور را اندازه می‌گیرد. بروز خرابی در این سنسور یا عدم تنظیم صحیح آن، موجب ارسال مقدارهای اشتباه به کامپیوتر پیشرانه (ECM) شده و به افزایش میزان پاشش سوخت سوزن‌ها منجر می‌شود که با بالا رفتن دور موتور به‌صورت ناخواسته و خام‌سوزی و گاز خوردن ماشین همراه است.

نشت وکیوم

بسیاری از سیستم‌های مکانیکی، کنترلی و اندازه‌گیری نظیر گیربکس، کنترل دریچه‌های سیستم تهویه مطبوع، بوستر ترمز، سیستم تنفس بخار پیشرانه (PCV) و… حتی در خودروهای جدید هنوز هم با فشار منفی پیشرانه، خلا یا همان وکیوم کار می‌کنند. بروز هرگونه ترک یا پارگی در لوله‌های لاستیکی سیستم وکیوم پیشرانه، میزان هوای ورودی به محفظه احتراق را افزایش می‌دهد و باعث رقیق شدن ترکیب سوخت و هوا (Lean Mixture/افزایش مقدار هوا در مقایسه با میزان سوخت ورودی) می‌شود. نتیجه آن افزایش محسوس دور پیشرانه است که تا برطرف نشدن این نشتی کاهش نمی‌یابد.

خرابی سنسور مپ یا مف

دو سنسور مپ (MAP) و مف (MAF) با وجود داشتن طراحی و عملکرد متفاوت، عمل واحد اندازه‌گیری میزان هوای ورودی به پیشرانه را اندازه‌گیری می‌کنند. بروز ایراد در عملکرد این دو سنسور می‌تواند موجب ارسال پالس‌های اشتباه به ECM شده و موجب رقیق شدن مخلوط سوخت و هوا و افزایش دور موتور شود.

گرفتگی سوزن انژکتور

بروز گرفتگی یا کثیفی در سیستم سوخت رسانی (مخصوصا در سوزن‌های انژکتور) می‌تواند موجب کاهش حجم پاشش بنزین در مقایسه با میزان حجم هوای ورودی شود. این مهم یعنی رقیق شدن مخلوط داخل محفظه احتراق (Lean شدن ترکیب) که می‌تواند به بالا رفتن دور موتور و گاز خوردن ماشین منجر می‌شود.

نشتی روغن گیربکس

گیربکس‌های اتوماتیک قدیمی یا جدید، معمولا در ارتباط مستقیم با پیشرانه خودرو ایفای نقش می‌کنند. اگر گیربکس اتوماتیک دچار نشتی روغن شود (سطح روغن بیش از حد کاهش یابد)، توربین نمی‌تواند فشار روغن کافی برای درگیری صفحات اصطکاکی و به حرکت درآوردن خودرو را تولید کند. این مورد می‌تواند موجب دور گرفتن بیش از حد پیشرانه برای تامین فشار روغن بیشتر از سوی توربین گیربکس شود.

آگاهی از تغییرات رفتاری پیشرانه

تشخیص دقیق و اصولی موارد نام‌برده نیازمند داشتن تسلط و دانش کافی از نحوه عملکرد مجموعه فنی و الکترونیکی خودرو است. از آن‌جایی که بیشتر مصرف‌کنندگان حوزه صنعت خودرو به این اطلاعات واقف نیستند، نمی‌توان از آن‌ها انتظار داشت که این موارد را شخصا پیگیری و عیب‌یابی کنند.

اما از سوی دیگر می‌توان با توجه بیشتر به رفتار عمومی خودرو در گذر زمان، ارتباط حسی خوبی با وسیله نقلیه شخصی برقرار کرد. در نتیجه در طول تملک خودرو، باید رفته‌رفته با رفتارهای عمومی پیشرانه در گذر زمان و سناریوهای مختلف فصلی و محیطی خو بگیرید. این اخت شدن با خودرو به مالک کمک می‌کند تا در صورت بروز تغییرات جزئی در رفتار عمومی و استاندارد پیشرانه و خودرو، با سرعت عمل بیشتری به مکانیک مراجعه کند.

تاکید بر آن است که با خرج کردن حساسیت بیشتر در خصوص نحوه کارکرد کلی و رفتارهای عمومی موتور خودرو خود، بتوانید در مدت زمان کوتاه متوجه بروز تغییرات جزئی شوید تا پیش از جدی‌تر شدن موضوع به مکانیک‌های خبره مراجعه کنید و عیب‌یابی اصولی را پیش از نیاز به صرف هزینه گزاف، انجام دهید.

نویسنده: شهاب انیسی